ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸੰਭਾਲਦੇ ਕਾਰੀਗਰ: ਪਟਿਆਲਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਕਾਰੀਗਰੀ

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ‘ਚ, ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਮਾਸਟਰ ਕਾਰੀਗਰ ਅਜੇ ਵੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ 2 ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁਨਰਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ: ਇੱਕ ਹੈ ਨਾਜ਼ੁਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਜੜ੍ਹ, ਜੋ ਫਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ੋਅਪੀਸ ਨੂੰ ਸਜਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹੈ ਖੇਤਰ ਦੇ ਧਾਤੂ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਤਾਲਬੱਧ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਪਿੱਤਲ ਦਾ ਕੰਮ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੱਖਰੇ ਹਨ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਪਿੱਤਲ/ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਲਈ, ਪਟਿਆਲਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੋਨੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਇਹ ਰਵਾਇਤਾਂ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ।

ਜੜ੍ਹ ਕਲਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਪੀਏਟ੍ਰਾ-ਦੂਰਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ‘ਚ ਢਾਲਿਆ। ਕਾਰੀਗਰ ਲੱਕੜ ਦੇ ਅਧਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਟਰਨ (ਫੁੱਲਦਾਰ, ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ) ਉੱਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਪਰੀਤ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੱਡੀ, ਸਿੱਪ, ਪਿੱਤਲ ਜਾਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਐਕਰੀਲਿਕ ਨੂੰ ਠੋਕ ਕੇ ਚਮਕਦਾਰ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਤਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ, ਇਹ ਕਲਾ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਈ, ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਜਾਂ ਹੱਡੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਲਈ ਉੱਚੇ ਭਾਅ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਹੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵੇਲਣੇ, ਡੱਬੇ, ਸ਼ਤਰੰਜ ਬੋਰਡ, ਛੋਟੇ ਮੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਪੈਨਲ ਧੀਰਜਵਾਨ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਛੋਟੀਆਂ ਛੈਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹਥੌੜਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਧਾਤੂ ਕੰਮ: ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਰੌਣਕ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਪਿੱਤਲ/ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਸਿਮਥਿੰਗ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ। ਲੋਹਾਰ ਅਤੇ ਥਥੇਰੇ (ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ) ਔਜ਼ਾਰ, ਚਾਕੂ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਧਾਤੂ ਦੀਆਂ ਉੱਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਇਹ ਹੁਨਰ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਤੱਕ ਕੀਮਤੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਪੰਜਾਬ ‘ਚ, ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਥਥੇਰੇ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ 2014 ‘ਚ UNESCO ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਕਲਾ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਕਾਰੀਗਰੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ

ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਲਪ ਮੇਲੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਤ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ, ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਥਥੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਰਵਾਇਤੀ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭਰ ‘ਚ ਹੋਰ ਧਾਤੂ ਕਾਰੀਗਰ ਸਜਾਵਟੀ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੰਮ, ਗੇਟ, ਗਰਿੱਲ, ਮੰਦਰ ਦੇ ਪੈਨਲ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਾਤੂ-ਕਾਰੀਗਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਤਰੰਜ ਸੈੱਟ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਛੋਟੀਆਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਦੇ ਆਲਮੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਚੁਣੌਤੀਆਂ: ਬਚਾਅ ਕਿਉਂ ਔਖਾ ਹੈ ?

ਦੋਵੇਂ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਦਬਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲਾ: ਬਰਾਮਦ ਦੇ ਆਰਡਰ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚੂਨ ਠੇਕੇ ਕਦੇ ਕਈ ਛੋਟੀਆਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਆਰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ, ਸਸਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਬਦਲ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਲਾਗਤ ਨੇ ਆਮਦਨੀ ਨੂੰ ਘੱਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਭਾਰੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇਖੀ ਗਈ ਹੈ।

ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਨਿਯਮ: ਹਾਥੀ ਦੰਦ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ (1980-90) ਨੇ ਜੜ੍ਹਤ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਨੂੰ ਐਕਰੀਲਿਕ, ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲਾਂ ਜਾਂ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਤਾਰ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿਕਰਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੱਟ ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧਾਤੂ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਲਈ, ਕੱਚੇ ਪਿੱਤਲ/ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਕ੍ਰੈਪ ਅਤੇ ਕਿਫਾਇਤੀ ਬਾਲਣ/ਊਰਜਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਮੁੱਦਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਹੁਨਰ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਸ: ਨੌਜਵਾਨ ਅਕਸਰ ਸਥਿਰ ਫੈਕਟਰੀ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਵਾਲੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਕਲਾਵਾਂ ‘ਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਘੱਟ ਕਮਾਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਕਾਰੀਗਰ ਕਿਵੇਂ ਢਲ ਅਤੇ ਬੱਚ ਰਹੇ ਹਨ?

ਕਾਰੀਗਰ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਦੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬਚਾਅ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:

ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾਕਰਨ: ਛੋਟੀਆਂ, ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ (ਟ੍ਰਿੰਕੇਟ ਬਾਕਸ, ਕੋਸਟਰ, ਸਜਾਵਟੀ ਪੈਨਲ) ਬਣਾਉਣਾ ਜੋ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਆਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ੋਅਕੇਸ: ਸਟੇਟ ਪਵੇਲੀਅਨ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਮੇਲੇ ਅਤੇ IITF ਵਰਗੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਗਾਹਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ: ਨੌਜਵਾਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਰਵਾਇਤੀ ਜੜ੍ਹਤ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾਤੂ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਮਕਾਲੀ ਫਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵਸਤੂਆਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉੱਚੇ ਪਰਚੂਣ ਮਾਰਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਥਾਨਕ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ: UNESCO ਦੀ ਸੂਚੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਬੰਧਿਤ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੇ ਸਿਖਲਾਈ, ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਰਾਹੀਂ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੇ ਯਤਨ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਕਲਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ?

ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਸਿਰਫ ਵਪਾਰਕ ਵਸਤੂਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਤਕਨੀਕ, ਪੈਟਰਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਸ਼ਤਰੰਜ ਸੈੱਟ, ਇੱਕ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਕੜਾਹੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਜੜ੍ਹਤ ਵਾਲਾ ਡੱਬਾ ਹੱਥਾਂ, ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸੁਹਜ ਦੀ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟੇ ਕਸਬਿਆਂ ‘ਚ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ ਅਤੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ, ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਥਾਨਕ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ?

ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਸ਼ਿਲਪ ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਤੋਂ ਖਰੀਦੋ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਰਾਜ ਦੇ ਪਵੇਲੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਭੋ। ਸਿਖਲਾਈ ਫੰਡਿੰਗ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ/ਪਰਚੂਣ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ ਲਈ, ਸਥਿਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਕੀਮਤਾਂ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗੀ ਲਾਈਨਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰੋ।